11 کشور با بیشترین میزان فرار مغزها
سال‌هاست مهاجرت به خارج از مرزهای ایران روند صعودی دارد، اما بعد از جنگ با گسترش دانشگاه‌ها و افزایش ظرفیت آنها روند مهاجرت کاهش یافت. در 20سال اخیر، بسیاری از دانشجویان ما بعد از تحصیل در مقطع کارشناسی برای ادامه تحصیلات تکمیلی خود به کشورهای پیشرفته صنعتی مهاجرت می‌کنند و بخش قابل‌توجهی از آنها هرگز به ایران برنمی‌گردند. روند مهاجرت بی‌بازگشت نخبگان یا به اصطلاح فرارمغزها از ایران از اواسط دهه70 شیب صعودی داشته و بخش اعظم آن مربوط به دانشجویان است. شاید در سال‌هایی این روند کم شده، اما متاسفانه تاکنون برنامه دقیقی برای جذب سرمایه انسانی و بازگشت نخبگان به ایران به کار گرفته نشده است.
فرارمغزها را می‌توان به‌عنوان فرآیندی توصیف کرد که در آن کشور مبدأ از طریق مهاجرت به سایر کشورها، افراد تحصیلکرده و با استعداد خود را از دست می‌دهد. این روند مشکل و معضلی اساسی است، زیرا افراد متخصص و تحصیلکرده از کشور خارج می‌شوند و تخصص خود را به اقتصاد کشورهای دیگر اعطا می‌کنند. کشوری مبدأ بعد از دست‌دادن نیروی متخصص خود، از سختی‌های اقتصادی فراوانی رنج خواهد برد، زیرا کسانی که باقی مانده‌اند، دانش و تخصص لازم را برای ایجاد تغییر و بهبود شرایط جامعه ندارند.
آمار دقیقی از جمعیت ایرانی‌های خارج از کشور وجود ندارد اما برخی اعداد و ارقام از حضور پنج‌میلیون ایرانی در خارج از کشور خبر می‌دهد که بخش وسیعی از آنها تحصیلکرده و متخصص هستند. آمارهای داخلی نشان می‌دهد سالانه حدود 60هزار نفر از ایران مهاجرت می‌کنند که آمار سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول آن را 150هزار تا 180هزار نفر برآورد کرده که 70 تا 80درصد آنها قشر تحصیلکرده و متخصص هستند. همچنین بنابر آمارهای مجلس، وزارت آموزش‌وپرورش و غیره 70درصد از رتبه‌های برتر کنکور، المپیادی‌ها و مدال‌آوران علمی از کشور خارج شده‌اند.
چرا نخبگان ایرانی مهاجرت می‌کنند؟
رفتارهای مهاجرتی نخبگان موضوع پیچیده و چندلایه‌ای است، نباید آن را به چند علت محدود کرد. عوامل جاذبه در مقصد و دافعه در مبدأ احتمال مهاجرت افراد را افزایش می‌دهند. درحال حاضر چاقی هرم سنی در گروه‌های سنی جوان سبب شده جمعیت گروه سنی 20 تا 40ساله ایران بیشتر از گروه‌های سنی دیگر باشد، در نتیجه مشکلات این گروه سنی بیش از سایر گروه‌هاست.
مهدیس قربانی جامعه‌شناس در حوزه جوانان درباره علل مهاجرت نخبگان از ایران می‌گوید: «در جامعه‌ای که میان جمعیت، منابع و امکانات تعادل برقرار نباشد و افراد جامعه درآمد و امکانات خود را شایسته و منطبق با تحصیلات، تلاش و موقعیت خود ندانند، به فکر ترک جامعه می‌افتند. به عبارتی عدم تعادل میان امکانات و منابع انسانی موجب می‌شود شاهد سرریز نیروی متخصص انسانی به کشورهایی باشیم که حاضرند برای یک سرمایه انسانی حاضر و آماده امکانات خوبی فراهم کنند. مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور قدمتی 60ساله دارد و این مهاجرت به علت مشکلات مختلفی در ایران ازجمله نبود فرصت شغلی و بیکاری، عدم حمایت مالی و معنوی از نیروهای متخصص، سطح پایین درآمد استادان، نخبگان و اعضای هیأت علمی، نارسایی‌های مالی و اداری، تبعیض اجتماعی و شکاف دستمزدها، عدم تناسب تخصص و درآمد، عدم شایسته‌سالاری، محدودیت فضای فرهنگی به‌ویژه در حوزه هنری، نظام کهنه و ایستای آموزشی و عدم امنیت و رضایت شغلی به‌ویژه برای زنان صورت می‌گیرد.»
قربانی معتقد است: «در کنار مشکلات و عوامل دافعه در ایران، برخی جاذبه‌ها ازجمله وجود فرصت شغلی مناسب، چشم‌انداز مطلوب اقتصادی، وجود امنیت و آزادی‌های اجتماعی و فردی، چشم‌انداز آینده امن و قابل پیش‌بینی و شایسته‌سالاری در کشورهای توسعه‌یافته به افزایش این روند دامن می‌زند. متاسفانه در هر جامعه‌ای، این انتقال می‌تواند ساختار نیروی کار ماهر را در کشورهای ارسال‌کننده سرمایه انسانی بشدت تحت‌تأثیر قرار دهد. همچنین این تغییر کمبود نیروی انسانی، بی‌کفایتی در سیاست‌های مالی و مشکلات جمعیتی را به دنبال دارد.»
علیرضا محمدی که بیش از 10سال در موسسه خصوصی اعزام دانشجو به خارج از کشور فعالیت می‌کند، می‌گوید: «روزانه تعداد زیادی جوان تحصیلکرده مجرد، متأهل، زن و مرد در گروه‌های سنی مختلف به این مرکز مراجعه می‌کنند، اما بیشتر درخواست‌کنندگان افراد تحصیلکرده و در گروه سنی 20 تا 30سال هستند. به جرأت می‌توانم بگویم، در طی 10سالی که در این موسسه هستم، تعداد مراجعین در هیچ سالی روند کاهشی نداشته، تنها نکته‌ای که تغییر کرده، مقصد مهاجرت است. چند سال قبل آلمان به دلیل تحصیل مجانی طرفداران زیادی در بین جوانان ایرانی داشت و این‌روزها درخواست مهاجرت برای کانادا افزایش یافته است. جوانان زیادی به این‌جا می‌آیند و ما مطابق با رشته، تخصص و علاقه‌شان دانشگاه و کشور مورد نظر را به آنها معرفی می‌کنیم. در سال‌های اخیر، در کنار مهاجرت نخبگان، دانشجویان و افرادی که مقطع کارشناسی خود را با رتبه‌های برتر در دانشگاه‌های ایران به پایان رسانده‌اند، شاهد افزایش روزافزون دانش‌آموزانی هستیم که در سن 17، 18سالگی و قبل از ورود به دانشگاه برای مهاجرت مستقل و تحصیل در کالج و مقطع کارشناسی در کشورهای اروپایی، آمریکایی و کانادا اقدام به مهاجرت می‌کنند که افزایش روند این مهاجران موجب کاهش سن مهاجرت در آینده می‌شود.»
منبع:.mashreghnews